کد مداحی و آهنگ مذهبی

■ بررسی نقش و آثار نماز بر آرامش روحی، و تعالی اجتماعی افراد نمازگزار از منظر آیات، احادیث و اندیشمندان

چکیده

آرامش روانی افراد و داشتن جامعه ای پویا از مهم ترین دغدغه های هر اجتماعی است و از گذشته های دور تا به امروز مورد توجّه مسئولین قرار گرفته است. از آن جا که جامعة ما، جامعه ای اسلامی است و برترین و مهم ترین امر تأکید شده در دین مبین اسلام، برپایی نماز است؛ درصدد آنیم که این امر مهمّ را، در پرتو فضائل این فریضة الهی بررسی نماییم. مقالة حاضر، با بررسی آیات، احادیث معتبر در کتب روایی شیعی، آراء و نظرات مختلف علماء و فضلاء دین؛ به این نتیجه دست یافته است که نماز، موجب آرامش دل و جان و رشد و تعالی فرد متّقی در زندگی فردی و اجتماعی او می گردد.

مقدّمه (بیان مسئله)

آرامش روحی و روانی یکی از مهم ترین عواملی است که افراد هر جامعه در پی آنند؛ و ارتباط مهمّی با چگونگی تأثیرگذاری مثبت بر زندگی فرد و در نتیجه جامعه اش دارد؛ در جوامع اسلامی، نماز و اذکارش، برجسته ترین و بالاترین جایگاه را به خود اختصاص داده است تا آن جا که پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: ”نماز، ستون خیمه گاه دین است.»[1] مسلمانان متّقی به جایگاه و قداست نماز، کاملاً آگاهند و در صدد آن هستند که در پرتو نماز، جامعه ای باشکوه و غرور آفرین بسازند؛ بر این اساس در این پژوهش، به نحوة رابطة خواندن نماز و آرامش روحی نمازگزاران و چگونگی تأثیرگذاری نماز در تعالی اجتماعی و آنان پرداخته خواهد شد. با بررسی آثار محقّقان در زمینه فواید نماز، به دست آمد که محقّقین گذشته، بیش تر به جنبه روحی و روانی نماز و تأثیراتش در نمازگزار توجّه کرده اند و کم تر به بعد اجتماعی نماز و آثار آن پرداخته اند؛ بلکه تنها در آثار محقّقین معاصر، به صورت مختصر به این بخش اشاره شده است.

بنابراین، برای پژوهش در این زمینه سعی بر این بوده است با روش تحلیلی- توصیفی، با بررسی آیات شریفة قرآن کریم، سخنان علماء و بزرگان دین درصدد رسیدگی به این اصول و تأثیراتش برآییم.

تعاریف مفهومی پژوهش

نماز٭: نماز که در عربی لفظ (صلاة) بر آن اطلاق می شود، به گفتة بسیاری از لغت شناسان به معنای دعا، تبریک و تمجید است و چون اصل و ریشة این عبادت مخصوص دعا بوده آن را از باب نامگذاری چیزی به اسم جزء اش، صلاة[نماز] گذاشته اند.[2]

آرامش روحی: روح در لغت، به معنای مبدأ حیات است که جانداران به وسیلة آن قادر بر احساس و حرکت ارادی می شوند.[3] حضرت باقر (ع) در این زمینه می فرمایند:”اطلُب راحَةَ البَدَنِ بإجمامِ القَلبِ؛ آسایش بدن را در راحتی و سلامت نفس جستجو کن.»[4]در پی آنیم که آرامش روح و روان و تأثیرات آن را در افراد نمازگزار مورد بررسی قرار گیرد.

تعالی اجتماعی  : تعالی در لغت، به معنای بلند پایه گردیدن[5] و اجتماع بهمعنایگرد هم آمدن[6] بیان شده است؛ در نتیجه، مجموعه ای از افراد انسانی که با نظام، سنن و آداب و قوانین خاصّی به یکدیگر پیوند خورده و زندگی دسته جمعی دارند، جامعه را تشکیل می دهند.[7]

بنابراین، منظورمان از طرح تعالی اجتماعی این است که تعالی افراد نمازگزار را در سطح اجتماعی   در پرتو این فریضة الهی، در معرض پژوهش و تحلیل قرار گیرد.

تأثیر نماز در آرامش روحی نمازگزاران

برای بررسی تأثیر نماز در آرامش روحی نمازگزاران، ابتدابه بررسی آیات شریفة قرآن کریم، و سپس به روایات وارده، سخنان علماء و بزرگان که مرتبط با این بحث هستند پرداخته می شود.

بررسی چند نمونه از آیات نورانی قرآن کریم

خداوند منّان، در قرآن کریم، بارها در مورد اقامة نماز تصریح نموده اند. به اختصار به ذکر چند نمونه از این آیات کریمه و آثارش اشاره می شود.

« وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّـيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ” : (نماز را در دو طرف (اوّل و آخر) روز به پا دار و نیز در ساعات آغازین شب که البتّه حسنات و نیکوکاری ها، سیّئات و بدکاری ها را نابود می سازد.) در تفسیر آیة شریفة 114 سورة مبارکة هود، امیرالمؤمنان علی (ع)، به نقل از پیامبر اکرم (ص)، این آیه را، امیدبخش ترین آیه براینمازگزاران خوانده اند؛ در واقع نماز با این سخن (حسنات شما، سیّئات را محو می کند) یادآوری و امیدواری است برای اهل ذکر و پندی برای مردم آگاه.[8]

2-1.  “أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»: (آگاه باشید با ذکر و یاد خداوند، دل ها به اطمینان و آرامش می     -رسد.) آیة شریفة 28 سورة مبارکة رعد، یکی از مهم ترین و شاخص ترین آیات در مورد آرامش قلب و دل هاست. حال، بدون شک، همانا برترین اذکار، نماز است.

3-1.  “وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي»: (نماز را به پای دارید برای ذکر و یاد من.) آیة شریفة 14 سورة مبارکة طه، اشعار به همان مفهوم آیة 28 سورة مبارکة رعد دارد که همانا برترین ذکر، نماز است و نماز موجب آرامش روح و جان می شود؛ همان طور که در آیة 45 سورة مبارکة عنکبوت” وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ؛ و یاد خدا برتر است»؛ مراد همان نماز است؛ به اهمیت این موضوع تأکید شده است.

4-1.  “إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواوَعَمِلُواالصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَوَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»: (به درستی آنانکه ایمان آورده و عمل نیک انجام می دهند و نماز را به پای می دارند و زکات را پرداخت می نمایند پاداش آنان، نزد خداوند است و هیچ ترس و حزنی بر آنان نخواهد بود.) آیة شریفة 277 سورة مبارکة بقره، نماز را عاملی مؤثّر دانسته است در رفع حزن و اندوه مؤمنین و عاملی تأثیرگذار در جهت آرامش هر چه بیش تر آنان.

5-1.  “إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ.» (انسان، بی صبر و طاقت و حریص آفریده شده است. آنگاه که با مشکلی مواجه شود بی تابی دارد و آنگاه که به امکانی دست یابد از کمک به دیگران خودداری می کند. مگر نمازگزارانی که هیچگاه از انجام این عبادت فروگذار نمی کنند.) آیات شریفة 19 و 20 سورة مبارکة المعارج، بیانگر آن است که نمازگزار با توجّه به مفاهیم والا و بلندی که همواره به خود الهام و تلقین می نماید و طمأنینه و آرامشی که در پرتو ذکر خدا کسب می کند به وقار و شخصیّتی دست می یابد که می تواند در پستی و بلندی های زندگی نوسانات روحی خود را مهار نماید.[9] بنابراین بر حسب آیات نورانی قرآن کریم، نماز موجب آرامش روح و جان نمازگزار و امنیّت و آسایش هرچه بیش تر روحی او و تأثیرات مثبت آن، در زندگی روزمرّه اش می گردد.

بررسی روایات وارده در بعد فردی (روحی) نماز

روایات وارده توسّط معصومین (علیهم السّلام) در فواید روحی و روانی نماز بسیار است. به اختصار به چند نمونه در این باره اشاره خواهیم نمود.

1-2. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «کسی که به انتظار رسیدن وقت نماز می نشیند و پس از رسیدن هنگام نماز، در اوّلین ساعات آن را بجای می آورد و در رکوع و سجود، خضوع وخشوع آن را کاملاً رعایت می -نماید و خداوند را سپاس و ثنای می گوید تا وقت نماز بعد، خداوند چنین مقرّر می نماید.كَتَبَ اللَّهُ لَهُ كَأَجْرِ الْحَاجِّ وَ الْمُعْتَمِرِ وَ كَانَ مِنْ أَهْلِ عِلِّيِّين. ثوابی همانند آن شخص که حج و عمره بجای آورده و او را از اهل علّییین می شمارد.»[10] بنا به فرموده پیامبر اکرم (ص)، یکی از آثار پر برکت نماز، این فریضة بزرگ الهی را وصول به مقام علّییین برای نمازگزاران برشمرده اند.[11]

2-2. امیرالمؤمنان در نهج البلاغه می فرماید:« انّ الصّلوة لَتَحُتُّ اَلذُّنُوبَ حَتَّ اَلْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلاَقَ اَلرِّبَقِ. همانا نماز گناهان را مانند ریختن برگ از درخت، می ریزد و چونان رها شدن بند از گردن چارپایان، نمازگزار را از قید و بند ناپاکی ها نجات می دهد.»[12] بنابر فرمایش امام علی (ع)، یکی دیگر از آثار پر برکت نماز، زدودن و تطهیر گناهان از دل و جان نمازگزار است.

3-2. امام صادق (ع) فرمودند:” إذا قَام المُصَلِّی إلَی الصَّلاة، نَزَلَت عَلَیه الرَّحمَة مِن أعنَانِ السَّماء إلی أعنانِ الأرضِ و حُفَّت بِه المَلائِکة و نَاداهُ مَلَکٌ لَو یَعلَم هَذا المُصَلِّی مَا فِی الصَّلاة مَا انفّتَل. هنگامی که نمازگزار به نماز می ایستد، رحمت پروردگار از آسمان به زمین سرازیر می شود و در پوششی از ملائکة رحمت قرار می گیرد و فرشته ای ندا می دهد: اگر نمازگزار می دانست که آثار نماز چیست هرگز از آن روی برنمی گرداند.»[13] بنا به فرموده امام صادق (ع)، نماز این فریضة بزرگ الهی را موجب ریزش رحمت خداوند منّان برای نمازگزاران توصیف کرده اند.[14]

4-2. دگر بار، رسول معظّم اسلام فرمودند: ”لا یزالُ الشیطانُ هائباً لابنآدَم زَعْرا منْهُ ما صَلّی الصلوات الْخمْسَ لِوَقتهنَّ فَاذا ضیعهنّ اِجْتَرَا علیهِ فادْخَلَهُ فی العظام. شیطان همیشه در وحشت از فرزند آدم به سر می برد، مادامی که نمازهای پنجگانه را بجای آورد. ولی آنگاه که نمازها را ضایع کرد، هراس شیطان درهم می ریزد و جرأت می یابد تا وی را به گناهان بزرگ آلوده سازد.»[15]

به موجب فرموده پیامبر اکرم (ص)، حراس شیطان رجیم از شخص نمازگزار، کرامت دیگر این نعمت الهی است.[16]

با بررسی روایات وارده، دریافت شد که نماز، موجب امیدواری و رستگاری مؤمن در دنیا و آخرت اوست و این امیدواری موجب فراغ روح و جانش شده و بستری برای پیوستن هرچه بیش تر،به درگاه لایزال الهی فراهم می آورد.

بررسی سخنان علماء و بزرگان

1-3. سخنان علماء و اندیشمندان غیر مسلمان

1-1-3. مهاتما گاندی، رهبر بزرگ هند و نجات بخش این سرزمین از استعمار انگلیس می نویسد:” دعا و نماز زندگی مرا نجات داده است من بدون آن ها مدّت ها پیش دیوانه شده بودم، من در تجارب زندگی عمومی و خصوصی خود تلخ کامی های بسیار سخت داشته ام که مرا دستخوش نا امیدی می ساخت. اگر توانسته ام چیره شوم، به خاطر دعا و نمازهایم بوده است.»[17]

2-1-3. دیل کارنگی، نویسنده مشهور آمریکایی، در این باره می نویسد:” امروز جدیدترین علم، یعنی روان پزشکی، همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران تعلیم می داده اند، به علّت اینکه پزشکان روحی دریافته اند که دعا و نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، نگرانی، تشویش، هیجانات و ترس را که موجب بیم بیش تری از ناخوشی های ماست برطرف می سازد. اگر مذهب حقیقت نداشته باشد، زندگی بی معنا و پوچ است و بازیچه ای بیش نخواهد بود ... من با این که پروتستان هستم؛ امّا هر وقت احساس می کنم که احتیاج به دعا و نماز دارم فوراً در اوّلین نمازخانه ای که در سر راه خود بیابم به آن جا می روم و به دعا و نماز می پردازم.»[18]

3-1-3. دکتر توماس هایس لوپ در تأثیرات نماز می نویسد:”مهم ترین مطلبی که من در طول چندین سال تجربه و آزمایش به دست آورده ام؛ این است که بهترین وسیله برای درمان بی خوابی، نماز و ستایش است. با این قید که من پزشکم و این سخن را می گویم که نماز بهترین وسیله است که تا کنون برای توسعة اطمینان و تسکین اعصاب و آسایش و نشاط شناخته شده است که زمینة بی خوابی را برطرف می -گرداند؛ و به عبارت دقیق تر، مهم ترین وسیلة ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان، نماز است.»[19]

2-3. سخنان فضلاء و بزرگان دین

1-2-3. مقام معظّم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای فرموده اند:” نماز و نیایش، ارتباط صمیمانه ای است میان انسان و خدا، آفریده و آفریدگار. نماز، تسلّی بخش و آرامشگر دل های مضطرب و خسته و به ستوه آمده و مایة صفای باطن و روشنی روان است. پیمان و انگیزة تحرّک و بسیج و آمادگی است، در حالی صمیمانه و دور از رنگ و فریب، برای نفی هر بدی و زشتی است و تدارک هر نیکویی و زیبایی.»[20]

2-2-3. بوعلی سینا در مورد آرامش حاصل از این فریضة الهی، اینگونه می نویسد:” من به خواندن دروس مشغول بودم و اقسام فلسفه را مجدّداً مطالعه می کردم. در تمام این اوقات شبی را تا صبح نخوابیدم؛ در روز هم جز به تحصیل علم به چیزی توجّه نداشتم. و به همین طریق پیش می رفتم تا حقیقت هر مسئله برای من مسلّم می شد و هرگاه من در مسئله ای حیران بودم و یا نمی توانستم قضیّه را بفهمم به مسجد پناه می بردم و نماز می گزاردم و خالق کل را ستایش می کردم و معمّای من حل و مشکل برطرف می شد.»[21]

3-2-3. آیت الله بهاء الدّینی (ره) در عظمت نماز چنین می نویسد:” نماز معراج است. اگر انسان صادقانه باشد و حرف هایی را که در نماز می زند دروغ نباشد، این نماز معراج است. وقتی انسان می گوید:”ایّاکَ نَعْبُدُ وَ ایّاکَ نَسْتَعین» بندة هیچ موجودی غیر از خدا نیستم، استعانت غیر از خدای تعالی ندارم و در تمام حوایج، علوم، اقتصاد، سلامت و شفا، پناهگاه من خدای تعالی است. اگر انسان موجودی باشد که غیر خدا را عبادت نکند و به ما سوی الله استعانت نجوید، نماز معراج اوست... اگر مؤمن صادقانه گفت:” ایّاکَ نَعْبُدُ» آن وقت منبع علم و حکمت و قدرت می شود و تمام برکات الهی بر این موجود نازل می شود؛ ولی ورود به این مرتبه خیلی مشکل است و بدون توفیقات و تأییدات الهی نمی توان آتش های دنیا را تحمّل کرد.»[22]

از آن چه از سخنان علماء، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، به دست آمده است, اشاره به آیةشریفة 28 سورةمبارکة رعد دارد. گویی تمامی روایات و اقوال، تفسیر و تأکیدی است بر این امر مهمّ، که تنها با یاد خداوند، دل ها آرامش می یابد و برترین این اذکار، انجام این فریضة الهی است. بنابراین می توان به اختصار، برخی از نتایج و آثار فردی نماز را اینچنین بیان نمود:

1) به هنگام نماز قدرت و مجد و عظمت خداوند متعال برای او ظاهر و در مقابل فقر، ضعف و نیاز به خدای غنی بالذّات برای او مجسّم می شود.

 2) به هنگام نماز، حجاب ها و پرده های نفسانی برطرف می شود و در مقابل نورانیّت نفس و حالت انبساط معنوی برای نمازگزار به نمایش در می آید.

 3) در حال اشتغال به نماز حالت حبّ به خدا و میل به مناجات با او را احساس و این بهترین لحظات است برای وی از جهت لذّت و بهره برداری معنوی و تزکیة نفس.

 4) به هنگام نماز، نمازگزار خود را مهیّا می کند برای استغفار از گناهان و پیدا کردن قابلیّت برای رحمت و غفران الهی و آمادگی نفس در مرحلة عمل برای ادای حقوق واجب، اعم از حق الله و حق الناس.

5) در موقع نماز، نمازگزار احساس می کند که نماز بهترین حال اتّصال بین خالق و مخلوق می باشد و بهترین فرصت برای اوج ملکوتی روح است، تا آن جا که مصداق فرمودة معصوم (ع) که فرموده اند:” الصَّلوهُ مِعراجُ المُؤمِنِ»[23] واقع شود و به وسیلة نماز حالت عروج و پرواز روح و به معراج رفتن پیدا می کند.[24]

بررسی تأثیر نماز در تعالی اجتماعی نمازگزاران

در این زمینه نیز، در ابتدا با بررسی آیات شریفة قرآن کریم، و سپس روایات وارده، سخنان علماء و بزرگان، به تحقیق و تحلیل در این باره پرداخته شده است.

بررسی چند نمونه از آیات نورانی قرآن کریم

فواید کثیری در زمینة بعد اجتماعی نماز در آیات قرآن کریم مطرح شده است.در این باره به اختصار چند نمونه بیان می شود.

« وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءوَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُاللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ.»: (و نماز را بر پا دار، که نماز از ناشایستی و زشتکاری باز می دارد و یاد کردن خداوند [از هر کاری] مهمّ تر است و خداوند می داند که چه می کنید.) آیة شریفة 45 سورة مبارکة عنکبوت، مهم ترین و شاخص ترین آیه در خاصیّت و اثر اجتماعی نماز است که نماز را به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین عامل بازدارنده از فحشاء و منکر معرّفی و اعلام نموده، بدین معنی که شخص نمازگزار را از ارتکاب ناهنجاری های اخلاقی و منکرات مورد نهی الهی باز می دارد.[25]

« لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَـكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَـئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَـئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.»: (نیکی این نیست که صورت خود را به سوی مشرق و مغرب بگردانید؛ بلکه نیکی(نیکوکار) کسانی هستند که به خداوند و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده اند و مال خود را به اتمام علاقه ای که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و درخواست کنندگان و بندگان انفاق می کنند و نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و به عهد خود آنگاه که پیمان می بندند وفا می کنند و در مقابل کمبود ها و سختی ها و هنگام جنگ استقامت می کنند. اینان کسانی هستند که راست می گویند و همانها پرهیزکارانند.)

در آیة شریفة 177 سورةمبارکة بقره، مجوعه ای از کارهای نیک مطرح شده و نماز این نعمت الهی، به عنوان نشانی از نیکی بیان شده است.[26]

« ‌قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکیٰوَ ذَکرَ‌ اسْمَ رَ‌بِّهِ فَصَلَّیٰ.»: (به راستی رستگار است کسی که خود را تزکیه کند و نام پروردگار را به یاد آورد و سپس نماز گزارد.) در آیةشریفة 14 و 15 سورةمبارکة اعلی، خداوند عامل رستگاری را دو چیز می داند: 1) تزکیة روح از ناپاکی ها و شرارت. 2) یاد خداوند و خواندن نماز.

به این نکته باید توجه داشت که این دو حقیقت، تأثیر متقابل برهم دارند. انسان تا خود را آکنده و سرشار از محبّت خداوند نکند نمی تواند به نماز بایستد. زیرا: چه بسیار انسان ها که به جهت تیرگی ها و ناپاکی ها، توفیق اقامة نماز را ندارند. این از یک سو ... از سوی دیگر، نماز خود عاملی است پویا در بازداری انسان از بدی ها و بدون شک چنین طهارتی موجب می گردد تا انسان به سعادت دنیا و آخرت دست یابد و رستگار گردد.[27]

4-1. “ فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا.»: (سپس جانشینان این جمعیّت پاک و خداپرست، قومی شدند که نماز را ضایع کردند و از شهرت نفسانی خود پیروی کردند و به دنبال آن به گمراهی، ضلالت و انحراف افتادند.) آیةشریفة 59 سورةمبارکة مریم، نشان دهندة این موضوع است که پیروی از فحشاء و منکر و از یاد بردن نماز برابر است با ضلالت،گمراهی و انحراف.

با بررسی آیات شریفه و آثارش در زمینة بعد اجتماعی نماز، این نتیجه به دست آمدکه یکی از آثار بسیار مهمّ این فرضیة پر برکت الهی، ترک منکر و فحشاء است؛ و جامعه ای با چنین رویکردی در مردمانش، جامعه ای خواهد شد پویا و رو به رشد و تعالی.

بررسی روایات وارده در بعد اجتماعی نماز

در زمینة بعد اجتماعی نماز، فواید بسیاری در احادیث معصومین (ع) نقل شده است. به صورت مختصر به بیان برخی از این احادیث و آثارش اشاره می شود.

1-2. پیامبر اکرم (ص) فرمود:” لا صَلاةَ لِمَنْ لَمْ یُطِعِ الصَّلاةَ وَ طَاعَةُ الصّلاةِ اَن تَنْهى عَنِ الفَحْشَاءِ وَ المُنْکَرِ. آن کس که از نماز فرمان نمی برد، نمازش نماز نیست و اطاعت از نماز آن است که از بدی ها و فحشاء اجتناب ورزد.»[28] و نیز فرموده اند:” مَنْ اَحَبَّ اَنْ يَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلاتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ، فَلْيَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلاتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِفبقدر ما منعته قبلت منه. هرکس می خواهد بداند که نمازش پذیرفته شده است یا خیر باید بنگرد، اگر نماز او را از زشتی ها باز داشت پس بداند که به میزان بازدارندگی، نمازش پذیرفته شده است.»[29] بنا به روایات نقل شده از پیامبر معظّم اسلام (ص)، ترک منکر و فحشاء از فضائل این فریضة الهی است و نیز ملاک سنجش صحّت نماز نمازگزاران است.

بنابراین نباید تعجّب کرد اگر فرمودند:” امَنِ اغتابَ مُسلِماً اَو مُسلِمَةً لَم یقبَلِ اللَّهُ تَعالى صَلاتَهُ وَ لا صیامَهُ اَربَعینَ یوماً وَ لَیلَةً اِلّا اَن یغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ.اگر کسی از مسلمانی غیبت نماید خداوند نماز و روزه اش را تا چهل روز و شب نمی پذیرد مگر آنکه وی از او راضی شود و ببخشایدش.»[30] فرموده پیامبر اکرم (ص) دگربار نشان دهندة آن است که؛ دین مبین اسلام تا چه اندازه ترک منکر و فحشاء و توجّه به حریم اشخاص دیگر را مبذول داشته است. برای رسیدن به این اهداف، راهی نیست جز چنگ زدن به ریسمان محکم تقرّب الهی، که بدون شک همان نماز است.

4-2. امام صادق (ع) فرمودند:” قال الله تبارک و تعالی: انّما اقبل الصّلوة لمن تواضع لعظمتی، و کفّ نفسه عن الشهوات من اجلی، و یقطع نهاری بذکری، و لا یتعاظم علی خلقی، یطعم الجائع و یکسو العاری و یرحم المصاب، یؤوی الغریب. امام صادق (ع) فرمودند: خدای متعال فرموده است، همانا از کسی نماز را قبول خواهم نمود که در مقابل عظمت من تواضع کند، و به خاطر من نفس خود را از شهوات باز دارد، و تمام روز را به ذکر من مشغول باشد، و بر خلق من بزرگی نکند، و گرسنه را اطعام نماید، و برهنه را بپوشاند، و شخص مصیبت دیده را ترحّم کند و غریب را پناه دهد.»[31] بنابراین بنا بر فرمودة امام صادق (ع)، نمازی را که با تواضع در درگاه الهی و رعایت امر به معروف و نهی از منکر (نسبت به خود و دیگران) اقامه شده باشد را، نمازی صحیح و قابل قبول توصیف می کنند.

در نتیجه، احادیث فوق همه بیانگر آنند که انجام نماز موجبدوری از زشتی ها و اعمال نادرست می گردد.

3-بررسی سخنان علماء و بزرگان

1-3. سخنان علماء و اندیشمندان غیر مسلمان

1-1-3. هراس لیف، دانشمند مشهور اروپایی، در رابطه با نماز و دین اسلام بیان داشت: هیچ چیز قانعم نمی    -سازد که ادیان آسمانی، دعوت به مساوات در میان مردم کنند اگرچه برخی از آن ها به این دعوت تظاهر می   -کنند؛ چرا که در یک کلیسا و معابد این اصل رعایت نمی شد.طبیعتاً معتقد بودم در داخل معابد اسلامی نیز چنین باید باشد، در حالی که در روز عید فطر مسلمین، در مسجد”ووکنج» لندن ملاحظه کردم که عالیترین نوع مساوات در میان مسلمانان برقرار است. سخت متعجّب شدم. نژادهای مختلف و شخصیت های عالی و دانی، در کنار یکدیگر قرار گرفته بودند و به عبادت می پرداختند. هرگز با چنین صحنه ای مواجه نشده بودم، هرگونه تشریفات برچیده شده بود. هیچکس در هیچ مقامی از ایستادن در کنار دیگران برای نماز ناراحت نبود، صف ها کاملاً منظم و همه در یک ردیف ایستاده بودند، هیچ امتیازی نبود، همه در پیشگاه خداوند برابر بودند. هنگامی که امام مسجد مسلمانان گفت همة انبیاء برحقّند و کتاب های آنان از جانب خداوند است، دیگر برای من هیچ شکّی باقی نماند که دین اسلام، صلاحیّت دارد دین جهانی شود.[32] (در این گفتار هراس لیف، اشاره به مفاهیمی چون، مساوات، عدالت، برابری، برچیده شدن تشریفات، و اتّحاد دارد که این امور در نماز محقّق می  -شود.)

2-1-3. پروفسور ژول لابوم، پژوهشگر علوم اسلامی با بیش از 30 سال سابقه از فرانسه می نویسد:”نمازهای پنجگانه از مظاهر همبستگی مذهبی است. آن‌گاه که بانک توحید در فضای شهرهای اسلامی طنین می‌افکند، گرویدگان به اسلام با شنیدن آهنگ آسمانی اذان در دل روز یا شب هنگام، به سوی مراکز نیایش با آفریدگار هستی بخش می‌شتابند. این شیفتگان ایمان به خدا، در هر نقطه از جهان و از افق‌های دور دست روی خود را به سوی نقطه‌ای واحد و کانونی مشترک، یعنی کعبه که در قلب مکه جای دارد می‌گردانند.»[33] (گوینده اشاره به یکی از آثار خوب نماز یعنی اتّحاد و یکپارچگی دارد.)

3-1-3. الکسیس کارل، نویسندة مشهور کتاب انسان موجود ناشناخته می نویسد:”دعا کردن همچون خوردن و آشامیدن ضروری است.  در اجتماعی که نیایش و دعا وجود نداشته باشد از فساد و زوال مصون نخواهند بود.نیایش علاوه بر این که آرامش به وجود می آورد، به طور کامل و صحیحی در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاه قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند.»[34]

سخنان فضلاء و بزرگان دین

1-2-3. امام خمینی (قدس سرّه)، مؤسّس و بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، می فرمایند:”نماز, یک کارخانه انسان سازی است، نماز خوب فحشاء و منکر را از یک ملّتی بیرون می کند.»[35]

2-2-3. استاد مطهّری (ره) در این باره می نویسد:”عبادت واقعی برای عبادتگر عامل بزرگ و اساسی تربیت و پرورش روحی اوست. عبادت، برای عبادتگر درس است، درس وارستگی، آزادمنشی، فداکاری، محبّت خدا، محبّت امر خدا، همبستگی و دوستی اهل حق، احسان و خدمت به خلق و....»[36]

3-2-3. استاد محمّد تقی جعفری نیز در گفتاری تحت عنوان”نماز، بزرگترین عامل تربیت» می نویسد:”گرچه نماز یك ارتباط روحی و معنوی است و هدف از آن یاد خداست، اما اسلام خواسته این روح در قالب یك سلسه برنامه‏های تربیتی پیاده شود و لذا شرائط زیادی را براى آن گذاشته است، شرایط صحیح بودن نماز، شرایط قبولی و شرایط كمال.»[37]مقصود استاد جعفری آن است کهاگر کسی بخواهد نماز را با همه شرایطش به جا آورد، مجبور به اعمال و رفتارها و برنامه هایی در زندگی خود می شود، که آن اعمال و برنامه های مستمر، تأثیر تربیتی بر او دارند.[38] بنابراین، در نگاه اجتماعی به نماز هدف دستیابی به مناصب حکومتی و دستان دازی به اهرم های قدرت نیست، بلکه هدف نهایی و مقصود اصلی، اصلاح جامعه و پیشروی همه جهانیان به سوی سعادت و رستگاری است.[39]پس مفاهیمی از قبیل نظم و انضباط،وحدت و اتّحاد، کسب نیروی مضاعف با تکیه بر مبدأ قادر و متعال، مسئولیت در مقابل کارها، پرهیز از ستم در حق دیگران و ده ها مقوله دیگر، همگی در سایه نماز شکل می گیرند.[40]

نتیجه

با بررسی آیات شریفة قرآن کریم، روایاتوارده، سخنان علماء و فضایل دین، این نتایج به دست آمده است:

بسیاری از فواید و فضایل نماز را می توان در دو جنبه تقسیم بندی نمود:  الف. فردی (روحی)  ب. اجتماعی

این دو بر یکدیگر تأثیرگذار بوده و نمی توان بین آنان تفکیک قائل گردید. به علّت توسّل فرد نمازگزار در نماز به منبع لایزال هستی، ثبات و آرامشی فراگیر، آن چنان روح و جان نمازگزار را در برمی گیرد که بعد از فراغ از انجام این فریضة الهی، احساس سبک بالی، راحتی نفس و گشایش خاطر می نماید که تأثیرات مثبت حاصل از این گشایش خاطر، در ثبات فکری و عملی او مشهود است.

نماز، مهم ترین عاملی است که از منکر و فحشاء نهی و به معروف امر می کند. بنابراین نمازی صحیح است که نمازگزار را از فحشاء باز دارد و او را به معروف امر و ترغیب نماید؛ با این اوصاف جامعه ای با چنین افرادی، که از هر کار غیر اخلاقی و غیر اصولی اعم از غیبت، ریا، ربا خواری و. .. اجتناب می -ورزند؛ جامعه ای خواهد شد پویا و متعالی، و این همان   و اجتماعی یک جامعه و یک ملّت است چرا که ملّت، هنگامی به رشد و تعالی خود می رسد که مردمانش به تعالی فردی و اجتماعی خود رسیده باشند. این همان معنای واقعی مدینه فاضله است که هر جامعه و ملّتی صرف نظر از هر دین و آیینی آرزوی رسیدن به آن را دارد و این مهم محقّق نشود مگر در پرتو معنویّت و تقرّب به درگاه خداوند منّان.

و السّلام علیکم و رحمة الله

منابع و مآخذ

قرآن کریم.

----، سیّد روح الله، صحیفة نور، انتشارات مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1364.

آیت الله خامنه ای, سیّد علی، رهبر معظّم انقلاب، از ژرفای نماز، انتشارات اسلامی، 1362.

اسدی، اکبر، نردبان آسمان، مجموعه درس های اخلاقی آیت الله بهاء الدّینی، انتشارات قدس،1375.

اسفندیاری، محمّد؛ باقریان، رضا؛ بابایی، رضا؛ زیر نظر باقری فر، علی، نمازیه های ماندگار، گزیده ای مقالات دانشوران در آداب باطنی نماز، نیایش نامه 3، انتشارات مؤسسه فرهنگی دین پژوهشی بشرا، 1387.

امام خمینی (قدس سرّه)، سیّد روح الله، اسرار الصّلوة، انتشارات مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سرّه).

پورترکمانی، علی احمد، نماز خوبان، داستان ها و حکایاتی از دانشمندان و فرزانگان، قم، انتشارات مشهود، 1389.

حرّعاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: مؤسّسه آل البیت، دارا الحیاء التراث العربی، 1414 ه.ق.

خرسندی، حسن، چرا بعضی ها نماز نمی خوانند؟!، قم، انتشارات معصومین (ع), 1392.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمّد، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر کتاب، 1404 ه.ق.

رضوانطلب، محمّدرضا، پرستش آگاهانه، قم، انتشارات ستاد اقامة نماز، 1375.

سربازی، مظفّر، زندگی ابو علی سینا، انتشارات شرکت توسعة کتابخانه های ایران، 1374.

شیرازی، احمد امین، راه تکامل، مترجم احمد بهشتی، جلد 3 و 4، انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران.

صالح، صبحی، شرح نهج البلاغه، قم، انتشارات دارالهجرة، بی تا.

طباطبایی، سیّد محمّد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات جامعة مدرّسین حوزة علمیّة، 1367.

فقیه ایمانی، ضیاء، جایگاه نماز در احادیث و روایات، اصفهان، انتشارات حوزة علمیّة اصفهان، 1375.

کازرونی، محسن، خلوتگه راز، قم، انتشارات حوزه علمیه، 1371.

لابوم، ژول، اسلام از دیدگاه ژول لابوم، مترجم محمّد رسول دریائی، انتشارات دفتر نشر میثم، 1361.

محدّث قمی، عبّاس، سفینة البحار، جلد 1، انتشارات آستان قدس رضوی.

محمّدی ری شهری، محمّد مهدی، میزان الحکمة، جلد 2، قم، انتشارات دار الحدیث.

مطهّری، مرتضی، جامعه و تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1372.

معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات امیر کبیر، 1350.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، کشف الاسرار و عدة الابرار، (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، به کوشش علی اصغر حکمت، جلد 2، تهران، انتشارات امیرکبیر.